Spośród bardzo wielu tek graficznych stworzonych w Gdańsku przez artystów polskich i niemieckich przynajmniej trzy wyróżniają się swą urodą i poziomem artystycznym. Niewątpliwie jest to teka 20 autolitografii stworzona w 1909 rok przez Leona Wyczółkowskiego, seria trzech tek Johanna Carla Schultza z połowy XIX wieku oraz przepiękna teka litografii stworzona przez Jana Kantego Gumowskiego (1883, Krościenko nad Dunajcem – 1946, Kraków).
Ich dzieła zawarte w tekach graficznych stanowią olbrzymi zapis starej architektury miasta i bardzo często odnoszą się do jego pochodzenia. Lista artystów tworzących widoki Gdańska jest bardzo imponująca wymienię tylko parę nazwisk: Rainhold Curicke, Berthel Ranisch, Antoni Suchanek, Bertold Hellingrath. Wiedza historyczna stanowiła podstawę dla ich twórczości artystycznej.
Zanim Jan Kanty Gumowski ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie studiując w pracowniach Józefa Mehoffera, Leona Wyczółkowskiego i Konstantego Laszczki rozpoczął współpracę z Muzeum Narodowym w Krakowie oraz z krakowskim Archiwum Akt Dawnych. To właśnie te prace muzealno-archiwalne okazały się nadzwyczaj pomocne w kształtowaniu jego patriotycznej postawy. Studia plastyczne w Akademii przebiegły pod znakiem wytężonej pracy i satysfakcji z dobrze układającej się współpracy z wykładowcami, którzy nie mieli wątpliwości co do jego talentu. Student dobrze malował i wygrywał konkursy, w końcu otrzymał stypendium, dzięki któremu mógł pozwolić sobie na dalszą naukę we Florencji, Monachium i Paryżu. Po powrocie do Polski, artysta zamieszkał w Warszawie gdzie znalazł zatrudnienie w pracowni Witraży Franciszka Białkowskiego. Wykonywał wówczas projekty witraży dla Banku Handlowego w Warszawie, dla kościoła w Żyrardowie oraz dla meczetu w Turkiestanie.
Gumowski żarliwie pracował i wiele malował, zdobywał nagrody na licznych konkursach. W 1914 roku wstąpił do Legionów aby zostać jednym ze 180 artystów-plastyków I Brygady. Realizuje wcześniejszą działalność niepodległościową, nie zapominając o swojej artystycznej profesji. Szkicuje około 300 portretów swoich dowódców i kolegów.
W 1922 roku Gumowski przeszedł do rezerwy, nadszedł czas uwolnienia się od prac wojennych, szybko znajduje sobie innego typu tematykę, pokazuje rysunki architektoniczne. Jednocześnie otrzymuje od polskiego rządu w zarządzanie hurtownię tytoniu w Łodzi. Wieloletnia działalność niepodległościowa została doceniona.
Jan Gumowski był artystą wszechstronnym i techniki stosował wymiennie, trudno powiedzieć aby wyspecjalizował się w posługiwaniu rysunkiem, ale podczas całej swojej kariery przygotował osiem tek architektonicznych. Pierwsze jego prace poświęcone były Jasnej Górze i Widokom Krakowa, powstawały począwszy od roku 1925. Pracując nad grafikami artysta znajdował czas na malarstwo. Jest na przykład autorem wielu portretów, między innymi interesującego portretu marszałka Józefa Piłsudskiego.
Nad Teką Gdańską pracował od czerwca do sierpnia 1928 roku. To V teka wchodząca w skład cyklu Motywów Architektury Polskiej. Zawiera 20 litograficznych plansz, których powstanie sfinansowało Ministerstwo Spraw Zagranicznych z honorarium wynoszącym 6 tys. złotych. Praca uzyskała znakomite recenzje i wiele pochlebnych ocen, a za sprawą Funduszu Kultury Narodowej trafiła do Biblioteki Muzeum Brytyjskiego w Londynie.
Gumowski był wybitnym ilustratorem, swoje obrazy i rysunki tworzył w plenerze tak jak jego wykładowca na studiach Leon Wyczółkowski. Jego prace tworzone z natury oddają w sposób indywidualny atmosferę sceny. Przedstawienia architektury wydobywają istotę piękna dawnej sztuki. Jeden z warszawskich krytyków na łamach „Kuriera Warszawskiego” (1928) pisał … ”Teka Gdańska Gumowskiego przemawia mocniej niż wszelkie słowa dowodząc o tym jak Gdańsk złączony był zawsze z Polską… Artysta zrozumiał tu historyczną mowę kamieni… Dokonał znakomitego czynu patriotycznego, dał swój artyzm na usługę idei.” Natomiast inny autor Wacław Husarski w „Tygodniku Ilustrowanym” (1929) pisze…”20 plansz, na których zostały przedstawione budowle i fragmenty budowli pochodzą przeważnie z epoki Wazów. Był to czas najsilniejszej może łączności kulturalnej Gdańska z resztą Polski, a zarazem czas rozkwitu miasta, toteż zabytki z tego okresu o charakterze czysto polskim są liczne i bardzo wybitne. Gumowski potrafił je odnaleźć i potrafił odtworzyć z istotnym odczuciem charakteru. Teka jego ma dla nas z tego powodu szczególną wartość.”
Teka Gdańska poza walorami czysto artystycznymi rzeczywiście pozostawia przyszłym pokoleniom świadectwo polskości zapisane w czasach trwania Wolnego Miasta Gdańska, a usuwane przez Niemców znaki polskości miasta zostały utrwalone na litografiach Jana Kantego Gumowskiego. Te mało znane prace zasługują na szerszą popularyzację.
Stanisław Seyfried
- Teka pochodzi z kolekcji Andrzeja Walasa